MÙA LỘC NHUNG Ở HƯƠNG SƠN (HÀ TĨNH)

Khi trời đất nồng ấm, cây cối xanh nõn nà lộc lá là lúc ở Hương Sơn rộ lên mùa cắt nhung hươu. Người dân thường gọi đây là mùa lộc. Người thì bảo là “ lộc trời ban”, người bảo: “ lộc hươu ban cho người đã nuôi nó trong năm”. “Chú cứ nhìn kỹ xem, trên đầu hươu đực, cặp nhung như hai cành lộc phơn phớt hồng. Tui chưa thấy lộc nào đẹp hơn thế!”. Anh Minh - Chủ nuôi hươu nói với tôi.
Hươu đực 2 năm tuổi thì cho nhung. Năm đầu, hươu mọc chóc. Người nuôi hươu bấm chóc để gia dụng hoặc ngâm rượu đãi bạn bè. Khoảng tháng 12 hươu đực rụng đế. Đó là thời điểm con hươu đổ hết lông xù, khoác lên mình đầy sao. Bộ lông bỗng mượt mà. Từ dưới đế, nụ nhung trồi lên và làm rụng đế. Đó là lúc, hươu đực ngứa sừng thường kỳ cọ vào gióng chuồng. Cũng có con đế chắc phải cần sự can thiệp của chủ nuôi. Trong 30 ngày đầu, nhung lên chậm, nhưng từ ngày 30 trở về sau, nhung lên vùn vụt trông thấy mỗi ngày. Trong thời gian này, ngoài cho ăn lộc lá bình thường, chủ nuôi còn cho hươu ăn phụ thêm ngô, lạc để cho lộc nhung được mập mạp. Có những gia đình chưa có kinh nghiệm cho hươu ăn quá nhiều tinh bột, khiến hươu mắc bệnh đường ruột. Những gia chủ có kinh nghiệm thường cho ăn rải trong ngày, mỗi ngày không quá 1kg tinh bột. Trong bữa ăn thường kết hợp với chuối xanh hoặc những lộc lá có vị đắng là tốt nhất.
Trước đây, lộc nhung có 65 ngày tuổi là đúng kỳ cắt. Trong dân gian và sách vở cũng cho rằng khi nhung hươu phân nhánh yên ngựa là đúng kỳ cắt. Cắt dưới 65 ngày nhung non, trên 65 ngày, nhung già. Cả hai đều không tốt. Nhưng khi nhung hươu trở thành hàng hoá, bất kể ngày tuổi, có khách ăn, được giá là gia chủ sẵn sàng bán non. Một số người mua nhung khi mới 30 ngày tuổi. Kỳ thực nhung phải đủ ngày, mới đủ chất.
Cả huyện Hương Sơn có khoảng 8300 con hươu đực. Để cắt nhung, trước đây có Hội cắt nhung tập trung những tay sành sỏi, có tài bắt bộ, có kinh nghiệm . Còn bây giờ ai nuôi hươu cũng tự lo lấy. Trong làng xóm, mấy hộ ở cạnh nhau, có khách mua “ới” một tiếng là đến nhà thao tác nhanh gọn. Bộ đồ nghề cắt nhung đơn giản gồm: Một lưỡi cưa thép, một sợi dây thừng để bắt hươu. Khi chuẩn bị cắt, người nhà rải rơm rạ vào chuồng, chuẩn bị hai miếng giẻ, thuốc (lá cay cay với tro đốt từ tranh giã nhỏ), một can rượu, một cái thau. Chủ xới cắt cho dây vào chuồng, khi chân sau của hươu dẫm vào trong vòng là chủ xới giật, cả hội gồm 4 hoặc 5 người lực lưỡng ở sẳn cửa chuồng nhảy vào đè hươu xuống. Hươu đực rất khoẻ vì vậy, việc bắt hươu phải đầy kinh nghiệm. Có người vô ý bị hươu đá vào đùi, có người bị thương cũng có khi thiếu kinh nghiệm mà cặp nhung bị vỡ hoặc hươu bị què. Đó là những bất trắc không lường được.
Tôi đã từng nuôi hươu và đã từng tham gia bắt hươu cắt nhung hàng chục lần, nhưng lần nào cũng chỉ được phân công cầm thau đổ rượu vào để hứng huyết. Ấy là lúc, thợ cắt đưa lưỡi cưa vào phần nhung . Sau khi đã cắt xong, huyết chảy tung toé, có khi bắn phọt vào người. Người giữ thau phải đưa thau để hứng được những tia huyết ấy. Huyết được pha vào rượu để đãi bạn bè. Đó là lộc đầu năm mới. Sau khi cắt nhung xong, thợ cắt cho thuốc (lá cay cay, tro gianh đã trộn kỹ buộc lên chỗ vừa cắt). Thế là công việc cắt nhung kết thúc. Gia chủ đóng cửa chuồng, thợ cắt rửa ráy. Cả nhà bước vào cuộc vui hưởng lộc. Những chén rượu đào được rót ra . Khách và chủ vui vẻ chạm ly.Trước đây, gia chủ còn làm mâm cỗ, nhưng bây giờ chỉ có lạc rang hoặc luộc vài con gà nhắm rượu . Nếu có khách mua nhung tươi thì gia chủ tặng cho một chai rươụ huyết mang về đãi bạn bè.
Nhung hươu được giá, nghề nuôi hươu ở Hương Sơn không chỉ xoá đói giảm nghèo mà còn có thể giàu lên từ hươu.
Nhung hươu có hai loại: Nhung đá và nhung huyết. Nhung đá màu bạc, cứng, nặng cân. Nhung huyết phơn phớt hồng. Để mua một cặp nhung huyết rất khó và phải sành điệu. Tôi là dân bản xứ được bạn bè gửi gắm nhưng để có được cặp nhung huyết phải dặn trước. So với nhung Malaysia và các nước khác, nhung hươu ở Hương Sơn nhỏ, không mập. Số cặp nhung trên 1kg không quá hai trăm cặp.
Người ta mua lộc hươu để làm gì? Để biếu xén, tặng quà vì đó là đặc sản là “lộc” may mắn cho cả năm. Nhưng chủ yếu mua nhung để bổ dưỡng sức khỏe. Nhung hươu sinh tinh, bổ huyết có thể chữa được bệnh thiểu năng sinh dục, hoạt tinh, hoa mắt chóng mặt (cho nam giới), khí hư, rong kinh (cho nữ giới) . Nhung cường dương, tráng khí. Cụ Lài (Sơn Trung) 90 tuổi dùng nhung (lấy vợ) có thêm 2 “hoàng tử”. Những người tinh huyết khô kiêt, đau lưng, mỏi gối , kém ăn, ngủ, liệt dương dùng nhung rất tốt. Da nhung hươu, đế hươu tán bột chữa lỵ, đường ruột. Bài thuốc từ nhung hươu có nhiều không thể kể ra đây hết được!
Nhưng dùng nhung phải đúng bài. Nhung tốt nhất là đủ 65 ngày tuổi, sấy khô (Sấy bằng cát nóng, hay sấy bằng lò than. Mỗi cặp nhung phải sấy mất 3 ngày 3 đêm). Sau khi sấy, cạo lông tơ, cắt mỏng. Người hàn tẩm lát nhung với nước gừng, người nhiệt tẩm nhung với sữa người hong khô bỏ vào cối xay nhỏ. Xong cho vào mật ong dùng dần hoặc mỗi sáng 1 thìa cà phê bột nhung cho vào cháo ăn nóng…